Ελένη Δ. Καραμπάτσου: Αυτοέκδοση των γυναικών στην Ελληνιστική και Ρωμαϊκή Αίγυπτο: οι αιτίες μιας παρέκκλισης
Στην ελληνιστική και ρωμαϊκή Αίγυπτο η μετάβαση από τον οἶκον της κλασικής πόλεως σε μια νέα ατομικά προσανατολισμένη μορφή οικογενειακής οργάνωσης αποτυπώνεται στη σταδιακή εξέλιξη των εγγράφων που πιστοποιούν το γάμο και τη δόση της προίκας, καθορίζοντας ταυτόχρονα και τις αμοιβαίες υποχρεώσεις των συζύγων. Η ἐγγύη, απαραίτητη συστατική πράξη του γάμου στο αττικό δίκαιο, εξαφανίζεται, καθόσον οι λειτουργίες της - εγγύηση της γυναίκας ως νόμιμης συζύγου («γυνῆς γαμετῆς») προορισμένης να φέρει στον κόσμο νόμιμα τέκνα («παῖδας γνησίους») - επιτελούνται από το ίδιο το γαμικό έγγραφο, η δε γυναίκα δίνεται σε γάμο μέσω της ἐκδόσεως από τον πατέρα της ή άλλο άρρενα συγγενή ή αμφοτέρους τους γονείς ή και από μόνη τη μητέρα. Η συγγραφή συνοικεσίας ή συνοικισίου συνιστά λοιπόν το γαμικό έγγραφο που συνδέεται αποκλειστικά με την έκδοσιν. Στη διάρκεια του 2ου αι. π.Χ. η εν λόγω εξέλιξη οδηγεί στο να μη θεωρείται πλέον η ἔκδοσις ως αναγκαία προϋπόθεση ενός νόμιμου γάμου. Αυτό έχει ως συνέπεια, αντί της συγγραφῆς συνοικισίου να καταρτίζεται μόνο μια ὁμολογία γάμου, έγγραφο που πιστοποιούσε αρχικά τη λήψη της προίκας. Τα ανωτέρω συνιστούν την εν γένει κρατούσα άποψη στην έρευνα, όπως αυτή εκφράσθηκε κυρίως από τους Η. J. Wolff, Cl. Préaux, J. Mélèze-Modrzejewski, I. Βελισσαροπούλου-Καράκωστα και E. Καραμπελιά.
Σε αντίθεση με την ανωτέρω κρατούσα άποψη, οι Γαλλίδες ιστορικοί Α.-Μ. Vérilhac και Cl. Vial και, πλέον πρόσφατα, ο U. Yiftach-Firanco, υποστήριξαν ότι η ἒκδοσις ενυπήρχε σε κάθε γαμικό έγγραφο, ακόμη και όταν παραλειπόταν οιαδήποτε αναφορά σε αυτήν.
Στην παρούσα μελέτη υποστηρίζεται ότι η δεύτερη αυτή άποψη, πέραν του ότι δεν βρίσκει επαρκές έρεισμα στις ίδιες τις παπυρολογικές μαρτυρίες, φαίνεται να καταργεί τις διαφορές μεταξύ της συγγραφῆς συνοικισίου και της ὁμολογίας γάμου, αλλά και να αδυνατεί να ερμηνεύσει επαρκώς φαινόμενα όπως: η ἔκδοσις της θυγατέρας από την μητέρα της, το δικαίωμα ἀφαιρέσεως και η αυτοέκδοση των γυναικών, το να προσφέρουν δηλαδή οι ίδιες τον εαυτό τους σε γάμο. Κατ’ ακολουθία των ανωτέρω, η παρούσα μελέτη πρώτον, αναλύει την αυτοέκδοση σύμφωνα με την κρατούσα άποψη, δηλαδή μόνο στις περιπτώσεις όπου το ρήμα ἐκδίδωμι - ως terminus technicus - αναφέρεται ρητά στο έγγραφο που αποδεικνύει τη σύναψη του γάμου (Ρ. Giss. I 2· Ρ. Dura 30· Ρ. Oxy. XLIX 3500) και, δεύτερον, επιχειρεί να εξετάσει τις ειδικές συνθήκες που οδήγησαν στην εμφάνιση αυτής της ειδικότερης εκδήλωσης της ἐκδόσεως.
Στον Ρ. Giss. Ι 2, γαμικό συμβόλαιο καταρτισμένο στην Κροκοδιλόπολη το έτος 173 π.Χ. με την μορφή μιας ἑξαμαρτύρου συγγραφῆς συνοικισίου, η καταγόμενη από την Μακεδονία («Μακέτα») Ολυμπιάς εμφανίζεται να προσφέρει η ίδια τον εαυτό της σε γάμο, ενώ η συμμετοχή του πατέρα και κυρίου της Διονυσίου περιορίζεται στο να προσδώσει με την παρουσία του την αναγκαία νομιμότητα στη δικαιοπραξία. Η Ολυμπιάς, ως ἐκδότις του εαυτού της, εγγυάται ταυτόχρονα και την ιδιότητά της ως νόμιμης συζύγου, ενώ παράλληλα προβαίνει και στην δόση της προίκας (φερνῆς).
Ο Ρ. Dura 30 διασώζει το γαμικό συμβόλαιο (συγγραφή καί ὁμολογία) μεταξύ δύο νέων Ρωμαίων πολιτών, της χήρας Μαρκελλείνας και του στρατιώτη Αλεξάνδρου, που καταρτίζεται στην Κάτνη, τόπο χειμερινής διαμονής των στρατιωτών της δωδέκατης σπείρας, κοντά στην Δούρα Ευρωπό (Συρία). Η Μαρκελλείνα προβαίνει στην έκδοσή της χωρίς κύριον ενώ η μητέρα της και ο αδελφός της Αγριππείνος εμφανίζονται ως συμπαρόντες.
Στη μελέτη γίνεται επίσης αναφορά στην κύρια φιλολογική μαρτυρία για την αυτοέκδοση, περιεχόμενη στο μυθιστόρημα του καταγόμενου από την Αφροδισιάδα της Καρίας Χαρίτωνα, Χαιρέας και Καλλιρόη (μέσα 1ου και 2ου αι. μ.Χ.). Σε αυτό η Καλλιρρόη, ευρισκόμενη μόνη και χωρίς νόμιμο εκδότη σε ξένη χώρα, εκδίδει τον εαυτό της με σκοπό το γάμο «κατά νόμους ἑλληνικούς».
Για την ερμηνεία του φαινομένου εξετάζονται οι ομοιότητες αμφοτέρων των βασικών παπυρολογικών μαρτυριών (Ρ. Giss. I 2· Ρ. Dura 30). Και στα δύο έγγραφα οι γυναίκες αυτοπροσφέρονται σε γάμο ενώ εμφανίζονται να έχουν τη δυνατότητα διενέργειας της έκδοσής τους από το νόμιμο εκδότη, πατέρα ή αδελφό, προερχόμενο, όπως και οι σύζυγοι τους οποίους λαμβάνουν, αλλά και οι μάρτυρες των συμβολαίων, από στρατιωτικό περιβάλλον. Η ερμηνεία του φαινομένου αναζητείται λοιπόν σε αυτό το στρατιωτικό περιβάλλον σε συνδυασμό με το ζήτημα της επιστροφής της προίκας σε περίπτωση λύσης του γάμου. Τόσο η Ολυμπιάς, όσο και η Μαρκελλείνα, ως νόμιμες ἐκδότιδες του εαυτού τους, είναι ταυτόχρονα και νόμιμες προικοδότιδες, με αποτέλεσμα η αυτοέκδοση να τους επιτρέπει να διαφύγουν τον ενδεχόμενο κίνδυνο απουσίας ή έλλειψης του νόμιμου προικοδότη - η ιδιότητα του οποίου ως στρατιωτικού θα δημιουργούσε προφανώς ιδιαίτερη επισφάλεια - σε περίπτωση λύσης του γάμου: η προίκα επιστρέφει στις ίδιες υπό την διπλή τους ιδιότητα, της συζύγου αλλά και της νομίμου ἐκδότιδος. Για τον ίδιο λόγο οποιαδήποτε δικαστική ενέργεια σε περίπτωση μη επιστροφής, θα γίνει με δική τους πρωτοβουλία και επ’ ονόματί τους και όχι με την πρωτοβουλία ή επ’ ονόματι ενός πατέρα ή αδελφού, η παρουσία ή και η ύπαρξη του οποίου τελεί σε καθεστώς μόνιμης αβεβαιότητας. Με τον τρόπο αυτό παρακάμπτεται κάθε δυσκολία που θα δημιουργούσε ενδεχομένως η έλλειψη ή απουσία του νομίμου εκδότη - και προικοδότη της γυναίκας - κατά την λύση του γάμου.
Η τρίτη κατά σειρά - δεύτερη για την Αίγυπτο των ελληνορωμαϊκών χρόνων - παπυρολογική μαρτυρία για την αυτοέκδοση περιέχεται στον Ρ. Oxy. XLIX 3500 (3ος αι. μ.Χ.), συγγραφή συνοικισίου μεταξύ δύο νέων Ρωμαίων πολιτών, της Αυρηλίας Κυρίλλης και του Αυρηλίου Πασιγόνους, οι οποίοι ασκούν αμφότεροι το παραδοσιακό αιγυπτιακό επάγγελμα του ἐνταφιαστοῦ. Η Αυρηλία Κύριλλα προβαίνει μόνη στην έκδοση της χωρίς κύριον. Δεν πιστοποιείται η δόση προίκας, ωστόσο, η αναφορά σε συνομοφύλους (προφανώς μέλη της αυτής τάξειος ἐνταφιαστικῆς), οι οποίοι θα διαιτητεύσουν σε περίπτωση λύσης του γάμου, οδηγεί στην υπόθεση ότι οι ενδεχόμενες διαφορές προς επίλυση θα προέκυπταν από την κοινή άσκηση επαγγέλματος.
Η μελέτη καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η αυτοέκδοση των γυναικών, ακόμη και ως περιθωριακό φαινόμενο συνυφασμένο με ιδιάζουσες συνθήκες, συνιστά μια περαιτέρω εξέλιξη καθώς και μια απόλυτα νόμιμη εκδήλωση της ἐκδόσεως. Περαιτέρω, τόσο οι παπυρολογικές όσο και οι λογοτεχνικές μαρτυρίες για την αυτοέκδοση πιστοποιούν, για μια ακόμη φορά, την ενότητα των ελληνικών δικαίων κατά τους ελληνιστικούς χρόνους αλλά και τους τρεις πρώτους αιώνες της ρωμαϊκής κατάκτησης
